«8D02305 - Филология» мамандығы бойынша философия докторы (PhD) дәрежесін алу үшін Тулегенова Медина Кажимкановна диссертациясын қорғауы
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде философия докторы (PhD) дәрежесін алу үшін Тулегенова Медина Кажимкановна «8D02305 – Филология» мамандығы бойынша «Субстандарт лексикасының әлеуметлексикографиялық және лингвомәдениеттік талдау: лингвопарадигматикалық тәсіл» тақырыбында диссертациясы қорғалады.
Диссертация Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің «Теориялық және қолданбалы лингвистика» кафедрасында орындалды.
Қорғау тілі - орыс тілінде
Ресми рецензенттер:
Мадиева Гүлмира Баянжанқызы – филология ғылымдарының докторы, Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің профессоры.
Әбішева Клара Мұхамедьярқызы – филология ғылымдарының докторы, Тұран-Астана университеті, Тұран-Астана университетінің әлеуметтік-гуманитарлық және тілдік пәндер кафедрасының профессоры.
Диссертациялық кеңестің уақытша мүшелері:
Волкова Яна Александровна – филология ғылымдарының докторы, профессор. РУДН университеті (Мәскеу қ., Ресей Федерациясы).
Жалмаханов Шапағат Шарапатұлы – филология ғылымдарының докторы, профессор. Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды университеті (Қарағанды қ., Қазақстан Республикасы).
Бочина Татьяна Геннадиевна – филология ғылымдарының докторы, профессор. Казан федеральдық университеті (Казан қ., Ресей Федерациясы).
Акошева Маржан Қасымқызы – филология ғылымдарының кандидаты, доцент. С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық зерттеу университеті (Астана қ., Қазақстан Республикасы).
Мажитаева Шара Мажитайқызы – филология ғылымдарының докторы, профессор. Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды университеті (Қарағанды қ., Қазақстан Республикасы).
Ибраева Баян Мұқышқызы – филология ғылымдарының кандидаты, профессор. Қарағанды Медициналық университеті. (Қарағанды қ., Қазақстан Республикасы).
Ғылыми кеңесшілер:
Жүнісова Жаңыл Нығызбаевна – филология ғылымдарының докторы, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, «Теориялық және қолданбалы лингвистика» кафедрасының профессоры.
Вальтер Харри – филология ғылымдарының докторы, Эрнст Мориц Арндт атындағы университеті, орыс тілі мен әдебиет мұғалімдерінің халықаралық қауымдастығы Президиумының мүшесі, профессоры.
Қорғау 2024 жылғы 9 наурыз, сағат 12:30 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің «8D02305 – Филология» мамандығы бойынша «8D023 – Тілдер және әдебиет» кадрларды даярлау бағыты бойынша диссертациялық кеңесте өтеді. Диссертациялық кеңес мәжілісі онлайн форматта өткізіледі деп жоспарлануда.
Сілтемесі: Zoom https://us06web.zoom.us/j/89100981899?pwd=ssNzlZcaek9wqkAFlgCWaHrwOhYNOZ.1
Идентификатор: 891 0098 1899
Код: 176898
Мекен-жайы: Астана қ., Қ. Сәтбаев көшесі, 2, Бас ғимарат, Мәжіліс залы (№302 ауд.).
Аңдатпа (қаз.): Диссертациялық жұмыстың негізгі сипаттамалары. Қазіргі уақытта лингвистиканың жаңа бағыты болып саналатын социолектологияның өзекті мәселелерінің бірі ретінде динамикалық көзқарас тұрғысынан тілдің әлеуметтік саралануының шешілмеуіне байланысты маңызды мәселелердің қатарына енген тілдің социолингвистикалық өзгергіштігі болып табылады. Бұл тәсіл тілдің әлеуметтік дифференциациясы мәселесіне кеңірек көзқараспен қараумен сипатталады, өйткені ол тілдік құралдардың өзгеруінің жалпы мәселесі аясында қарастырыла бастайды (бұл әлеуметтік және тіл ішіндегі себептерге байланысты болуы мүмкін), соның ішінде біртекті тілдік формацияларға жататын құралдар, мысалы, жалпы қабылданған әдеби тіл. Тілдің әлеуметтік дифференциациясын кең мағынада зерттеу тек әлеуметтік қана емес, сонымен қатар функционалды-стилистикалық, жағдайлық факторларды да ескеруді қамтиды. Тілдің әлеуметтік функционалды-стилистикалық өзгергіштігі әлеуметтік факторларға сүйене отырып, тілдің функционалды аспектісінде өзгеруін қамтиды. Тілдің функционалды-стилистикалық өзгергіштігі кәсіби, жыныстық-жас, мәдени және әлеуметтік-жағдайлық айнымалыларға сәйкес әр түрлі тілдік құралдармен бірге кездеседі. Тілдік стандарт аясында әлеуметтік факторларға байланысты осындай функционалды-стилистикалық вариация байқалады. Не дегенмен, субстандарт шеңберінде тілдің функционалды-стилистикалық өзгергіштігі енді ғана қалыптаса бастады, себебі ХХІ ғасырдың ерекшелігі стратификацияланған қоғам тек функционалды сараланған әдеби тілді ғана емес, сонымен қатар субстандартың сараланған жүйесін қалыптастырады, бұл субстандартың әлеуметтік функционалды-стилистикалық саралауын зерттеу қажеттілігін көрсетеді. Сондай-ақ, субстандарттың табиғатын неғұрлым мұқият зерттеу қажеттілігі туындайды, өйткені әлі күнге дейін лингвистер арасында кодификацияланбаған лексиканың табиғатын, оның құрылымы мен функцияларын, әлеуметтік топтар мен бүкіл қоғамның өміріндегі рөлін анықтауда бірыңғай көзқарас жоқ, сонымен қатар субстандарт ұғымының мағынасы нақтыланбаған. Субстандарты және оның ішкі жүйелерін сипаттайтын терминдер ғылыми әдебиеттерде қолданылады, мұнда ұғымдық және терминологиялық жүйелерде кең алшақтық бар, атап айтқанда, субстандарт, стандартты емес, әлеуметтік диалектілер және эзотерикалық субъектілер сияқты терминдер мен тиісті ұғымдардың дифференциалданбаған қолданылуы, шартты іш тілдер. Лексикалық басылымдарда субстратты бекіту және өңдеу мәселесі ғылыми қызығушылық тудырады, оны зерттеу арнайы лексиканың қазіргі және тарихи жағдайын, оның барлық алуан түрлілігінде анықтайтын тенденциялардың лексикографиялық құралдарымен көрінуінің өзектілігіне байланысты қажет. Субстандарттың жаңа сөздіктерін құру жөніндегі жұмысты жандандыру өз гипотезаларын тірі сөйлеу фактілерімен растауды қажет ететін теориялық және қолданбалы тіл білімі салаларының деректану базасын едәуір байытуға мүмкіндік береді. Диссертациялық зерттеудің өзектілігі, ең алдымен, тілдің әлеуметтік дифференциациясына динамикалық көзқарас тұрғысынан субстандарттың тілдік бірліктерін зерттеу қажеттілігімен байланысты, бұл олардың әлеуметтік-мәдени мәні мен функционалды-стилистикалық өзгеру түрлерін анықтауға мүмкіндік береді. Тілдің лексикалық құрамын саралауға бұл тәсіл әлеуметтік факторлармен (стратификациялық, ситуациялық), функционалды-стилистикалық және мәдени айнымалылармен анықталған тілдің ішкі жүйесі ретінде субстандарт шеңберінде жұмыс істейтін әлеуметтік нұсқаларды қарастыруға мүмкіндік береді. Тілдің лексикалық жүйесінің осы аспектісін зерттеу қажеттілігі, екіншіден, бұл жұмыста кәсіби субстратты зерттеуге қатысты тілдің әлеуметтік саралауы мен функционалды-стилистикалық өзгергіштігіне динамикалық көзқарастың ережелері сыналатындығына байланысты. Зерттеу нысаны – қазіргі заманғы көп құрылымды тілдердің өмір сүруінің экзистенциалды формасы ретінде нарықтық жаргонның субстандарттық лексикалық жүйелері, олардың әлеуметтік саралауын көрсетеді. Зерттеу пәні – нарықтық жаргонның кәсіби әлеуметтануы және оның орыс және ағылшын тілдеріндегі әлеуметтік функционалды-стильдік саралануы және лексикографиясы. Жұмыстың мақсаты – динамикалық көзқарас тұрғысынан көп құрылымды тілдердің субстандарттық лексикалық материалын және оларды лексикографиялау тәсілдерін полипарадигмалық социолектологиялық зерттеу. Қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттерді шешу қажет: 1) салыстырмалы аспектіде тілді әлеуметтік саралауға дәстүрлі динамикалық полипарадигмалық тәсілдің ерекшеліктерін қарастыру; 2) нарық субъектілерінің кәсіптік социолектінің материалында субстандарттың әлеуметтік және функционалдық-стилистикалық вариативтілігін зерделеу; 3) субстандарттық лексиканың көп тілді сөйлеушілері әлемінің тілдік бейнесінің ерекшелігін анықтау; 4) субстандарттық лексика бірліктерінің әлеуметтік-мәдени және лингвомәдени шарттылығының ерекшеліктерін анықтау; 5) моно - және полилингвалдық сөздіктер материалында қарама-қайшы тілдердегі көпқұрылымды тілдердің субстандарттық бірліктерін әлеуметтік лексикографиялау процестерін талдау. Зерттеудің ғылыми жаңалығы келесідей: – тілдік жүйені әлеуметтік саралау тұрғысынан субстандартты зерттеудің полипарадигмалық тәсіліне алғаш рет әрекет жасалды; – кәсіби социолект материалындағы стандартты емес лексиканың функционалды-стилистикалық өзгеру модельдері қарастырылып, сипатталған; – ана тілінде сөйлейтіндер әлемінің тілдік бейнесі арқылы субстандарттық бірліктердің (лексемалар мен неологизмдер) әлеуметтік-, лингвомәдени детерминациясының модельдері анықталып сипатталды; – жаңа ғылыми лингвистикалық бағыт социолексикографияның қалыптасуы мен дамуы зерттелді; – стандартты емес лексиканының көп құрылымды тілдердің (орыс және ағылшын) материалын зерттей отырып социолексикографиялаудың ерекшеліктері қарастырылды. Диссертацияның теориялық және әдіснамалық негізі ретінде әлеуметтік лингвистика, лингвомәдениеттану және социолексикографиямен байланысты субстандарттық лексиканы зерттеу саласындағы танымал ғалымдардың іргелі жалпы теориялық ережелері болды. Диссертация отандық және шетелдік лингвистердің стратификациялық-жағдайлық, әлеуметтік-сөйлеу факторына, қызмет саласына, әлеуметтік рөлдер мен қатынастарға сәйкес тілді әлеуметтік саралау туралы ғылыми ережелеріне сүйенді (А.Д. Швейцер, У. Лабов, Р. Белл, К.А. Долинин, Д.А. Петренко, М.В. Чернышова, В.И. Беликов, Л.П. Крысин, Э.Д. Сулейменова және басқалары.); тілдік вариация теориясына сәйкес (К. Ажеж, А.В. Подстрахов, Т.Н. Хомутова, М.А.К. Халлидей, У.М. Бахтикиреева, Ш.К. Жаркынбекова, Е.А. Журавлева және басқалары); стандарт және субстандарт, әлеуметтануларды саралау теориясына сәйкес (Е.В. Ерофеева, В.П. Коровушкин, М.И. Солнышкина, Ч.Р. Зиганшина, Л.М. Гараева, Е.Н. Калугина, В. Шилинг-Естес, Июле, М. Брайант, Л. Блумфилд және басқалары); тілдік құралдардың ұлттық-мәдени және субмәдени детерминизм теориясына сәйкес (В.А. Маслова, З.Д. Попова, И.А. Стернин, М. Хайдеггер, Л.Б. Смирнов, Е.Д. Проценко, Р. Мертон, Г.П. Зинченко, З.А. Парфенова, О.Г. Тихомирова, Э.А. Капитонов, Ж.А. Джамбаева, Г.А. Кузембаева және басқалары); әлеуметтанулардағы сөзжасау теориясына сәйкес (Е.С. Кубрякова, Е.А. Земская, К.М. Абишева, Н.Ф. Алефиренко, Г.П. Цыганенко және басқалары); лексиканы полилингвальды сөздіктеріне, оның ішінде субстандарттарда сипаттау кезіндегі лексикографиялық зерттеулерге (Х. Вальтер, В.М. Мокиенко, В.П. Коровушкин, М.А. Грачев, О.В. Фельде, Х.Е. Маркесс, В.Д. Бондалетов, В.Б. Быков, В.С. Елистратов, В.Д. Девкин, Ж.Н. Жунусова, М.Ш. Мусатаева, А.К. Жумабекова, О.А. Анищенко, Б.М. Ибраева және басқалары). Зерттеу әдістері. Диссертацияда шешілетін міндеттерге байланысты нақты зерттеу әдістерінде жүзеге асырылатын біздің жұмысымыздың тиісті бөлімдерін ашатын әртүрлі әдістер қолданылады: ғылыми теориялық тұжырымдамаларды жалпылама лингвистикалық талдау әдістері; тұжырымдамалық-терминологиялық аппаратты жүйелеу және анықтау кезінде субстандарттық сөздіктердің әртүрлі аспектілерін әзірлеу үшін-бақылау, сауалнама; деректерді өңдеудің статистикалық әдістері; таңдау әдісі; салыстырмалы-лексикографиялық және социолингвистикалық эксперимент; көп құрылымды тілдердің субстандарттық лексикасын социолектологиялық, дериватологиялық талдау. Жұмыста қолданылатын негізгі әдіс-социометриялық, ол субстандарттық бірліктердің мәдени және әлеуметтік параметрлермен шарттылығын көрсетеді. Зерттеу материалы. Нақты материалдың негізі ретінде субстандарттық лексиканың әртүрлі моно - және полилингвалды сөздіктерінен алынған мәліметтер тартылды: «Большой русско-немецкий словарь жаргона и просторечия/Crosses Russisch-Deutsches Worterbuch des Jargons und der Umgangssprache» Х. Вальтер, В.М. Мокиенко; (2007); В.М. Мокиенко, Т.Г. Никитина «Большой словарь русского жаргона» (СПБ, 2000); « Словарь биржевого сленга инвесторов и трейдеров» https://pikabu.ru/story/slovar_ birzhevogo_slenga_investorov_i_treyderov_8000166, Л.Ш. Лозовский, Б.А. Райзберг «Биржа и ценные бумаги»; Л.Ш. Лозовский, Б.А. Райзберг, А.А. Ратновский (М., 2001); « Универсальный бизнес-словарь» (М., 1997); « Словарь профессиональной лексики» (М.: Флинта: Наука, 2003); E. Partridge «Smaller Slang Dictionary (London, 1964). Жұмыстың теориялық маңыздылығы диссертация материалы тілдерді әлеуметтік саралау теориясына, тілдік вариация теориясына полипарадигмалық позициялардан жаңа мәліметтер енгізеді. Бұл зерттеу лингвистикадағы социолектологиялық және социолексикографиялық бағыттардың дамуына ықпал етеді, атап айтқанда, зерттелетін бірліктердің әлеуметтік-тілдік вариациясы мен лексикографиясы тұрғысынан субстандарт бірліктерін зерттеу аясында. Зерттеудің практикалық құндылығы келесі пәндерді оқытуда теориялық ережелер мен тұжырымдарды қолдану мүмкіндігімен анықталады: социолингвистика, социолектология, лингвомәдениеттану, когнитивистика, социолексикография. Алынған социолексикографиялық зерттеулердің нәтижелері, кәсіби лексиканың моно - және полилингвалды сөздіктерін құрастыру, нарықтық әлеуметтанулардың кәсіби сөздігінің пилоттық жобасының тәжірибесі, кәсіби субстандарттық лексика бойынша ғылыми айналымға жаңа материалдарды енгізу социолингвистикада, социолектологияда және социолексикографияда фактографиялық материал ретінде пайдаланылуы мүмкін. Қорғауға шығарылатын негізгі ережелер: 1. Көпқұрылымды тілдердің субстандарттық жүйелері екі нұсқада жүзеге асырылатын әлеуметтік-функционалдық стилистикалық вариацияға ұшырауы мүмкін: 1) user related қызметтің мазмұны мен сипатына байланысты функцияның қолдану аясы бойынша тілдік құралдарды қолдануы; 2) коммуникативтік өріс параметрлеріне (жасына, әлеуметтік мәртебесіне, рөлі, мәдени мүдделерге) сәйкес user related тілдік бірліктерінің стильдік өзгеруі. Стандарт пен субстандартар бірқатар белгілерімен ерекшеленетін орыс және ағылшын тілдерінің әлеуметтік-функционалды-стилистикалық нұсқалары ретінде жергілікті лексика жалпыұлттық тілдің ішкі жүйесі ретінде кіреді. 2. Жаһандану және қоғамды демократияландыру дәуірінде жалпыхалықтық тіл жүйесінде әдеби тілдің жұмыс істеуі, мысалы, нарық субъектілерінің функционалдық стилі сияқты жалпы интерфункционалды стильдердің стандарты мен субстандартында қалыптасуына әкелуі мүмкін. Оның әлеуметтік белгілеріне нарықтық әлеуметтік қатынастардың уәждемесі, осы саладағы жұмыс, субъектілердің әлеуметтік тобының болуы, кәсіби қызметі, ал лингвистикалық белгілерге нарықтық қызметтің мақсатына сәйкес стандарт пен субстандартқа сәйкес іріктеу жүзеге асырылатын мамандандырылған коммуникативті жүйенің болуы, функционалды-стилистикалық белгілер, user related және use related вариация параметрлеріне сәйкес стильдік құралдарды таңдау жатады. 3. Субстандартың әлеуметтанулары лингвомәдени факторлармен анықталды, бұл мәдени-коннотативті, сондай-ақ эмоционалды мағыналары бар субстандарттық кәсіби лексиканың мәдени таңбалануында көрінеді; әлеуметтік-мәдени көзқарастың объективі, орындалатын кәсіби қызметтің сипаты мен мақсаты арқылы қоршаған әлемді қабылдайтын субстандарт тасымалдаушыларының ұлттық тілдік бейнесін қалыптастыруда лингвистикалық ойлау әдістерін қолданылуы. 4. Ғасырлар тоғысында лингвистикалық ғылымның жаңа бағытын – социолексикографияны әр түрлі құрылымды тілдердің стандартты емес лексикасының негізінде қалыптастыру ұқсастықтар мен айырмашылықтарды анықтау мақсатында моно-және полилингвалды сөздіктерге контрастты - салыстырмалы талдауды қолдана отырып, олардың лексикографиялық параметрленуі мәселелерін шешуді талап етеді. 5. Нарық субъектілерінің кәсіби әлеуметтануы дегеніміз бұл белгілі бір қызметпен айналысатын басқа мүшеліктерден және әлеуметтік топтан ерекшеленетін, сонымен қатар айнымалыларға сәйкес өзгеретін тілдің функционалды-стилистикалық нұсқасы ретінде әрекет ететін субстандарттың ішкі жүйесі: кәсіп, мәдени мүдделер, қызмет сипаты, әлеуметтік рөл, коммуниканттардың мәртебесі. Бұл ішкі жүйе екі түрде жұмыс істейді: 1) тіл түрінде (лексикалық және сөзжасамдық ішкі жүйелер); 2) байланыс түрінде (сөйлеу және түсіну процестері). Осы ішкі жүйеге тілдік бірліктерді таңдау ішкі жүйенің мақсатына, функцияларына, кәсіби қызмет саласына қызмет ету мақсатына сәйкес жүзеге асырылады. Жұмысты апробациялау. Жұмыстың жариялануы және сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыстың негізгі мазмұны ҚР-ның Ғылым және жоғары білім министрлігінің Ғылым және жоғары білім саласындағы сапаны қамтамасыз ету комитеті ұсынған ғылыми басылымдарында, ғылыми-тәжірибелік ғылыми конференция материалдарында, Scopus мәліметтер базасына кіретін халықаралық басылымда жарияланды. Екі сөздікті шығару: нарықтық жаргондардың қысқаша сөздігі (орыс, қазақ және ағылшын тілдерінде түсіндірілетін орыс тілі материалында); биржалық жаргонның түсіндірме онлайн-сөздігі-электрондық басылым (Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің Зияткерлік меншік сертификаты) бірлескен авторлықта (Б қосымшасы). Зерттеу перспективасы Социолектология мен социолексикографияның қазіргі заманғы бағыттарының проблемаларын одан әрі дамыту перспективасын әртүрлі тілдердегі, оның ішінде қазақ тіліндегі материалда әртүрлі құрамдас бөліктері бар субстандарттық лексика бойынша жаңа нақты материалдарды тарта отырып, теориялық-прагматикалық және салыстырмалы аспектілерде жалғастыру қажет. Жалпы қабылданған тілдің стандартты сөздігіне кірмейтін лексикалық бірліктерді түсіндіре отырып, жүйелеу және жіктеу мақсатында қазіргі заманғы қосалқы лексиканың жалпы сөздігін құру қажет. Болашақта мұндай сөздікті құру келесі жағдайлар әсер береді: – тілді зерттеу: сөздік тілдік өзгерістердің динамикасы мен мәдениет, әлеуметтік топтар және технологиялық өзгерістер сияқты әртүрлі факторлардың әсерін зерттеу негізі бола алады; – мәдени мұраны сақтау: қосалқы лексика мәдени мұраның маңызды бөлігі бола алады; – тілдік нұсқалардың әртүрлілігін түсіну: субстандарттық лексиканың түсіндірме сөздігі адамдарға осы тілдік нұсқаларды білмейтіндер үшін түсініксіз болуы мүмкін диалектілердің, аймақтық ерекшеліктердің және жаргондардың әртүрлілігін түсінуге көмектеседі; – білім және ағартушылық: сөздік білім беру мекемелеріне қызмет ете алады, адамдарға сөздік қорын кеңейтуге және тілдің әртүрлілігін түсінуге көмектеседі. Субстандарттық лексика сөздігін құру үрдісі, әрине, күрделі және ұзақ үрдіс, бірақ бұл қазіргі тіл білімі үшін тіл мен мәдениетті зерттеу мен түсінудің негізгі ресурстарының бірі ретінде өте маңызды. Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс 163 бетте баяндалған, кіріспеден, үш бөлімнен, суреттер мен кестелерден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиет тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Зерттеулерді этикалық бағалау жөніндегі комиссияның қорытындысы